Türkiye’de Yabancıların Çalışma İzni Rehberi (Güncel ve Pratik Anlatım)

Türkiye’de yabancı bir kişinin yasal olarak çalışabilmesi için çalışma izni alması zorunludur. Çalışma izni süreçleri; Uluslararası İşgücü Kanunu, Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu ve bunlara bağlı yönetmeliklerle düzenlenir.

1. Türkiye’de Çalışma İzni Türleri

Türkiye’de yabancılar için temel çalışma izni türleri şunlardır:

1.1 Süreli (Belirli Süreli) Çalışma İzni

Türkiye’de ilk defa çalışma izni alacak yabancıya, belirli bir işyeri ve iş için genellikle en fazla 1 yıllık çalışma izni verilir.

• Aynı işveren yanında:
  
• İlk uzatma başvurusunda en fazla 2 yıl
  
• Sonraki uzatmalarda en fazla 3 yıl verilebilir.
  
• İşveren değişirse, süreç yeni başvuru gibi değerlendirilir (yine genelde 1 yıllık).
  

1.2 Süresiz (Sınırsız) Çalışma İzni

Aşağıdaki şartlardan birini sağlayan yabancılar süresiz (sınırsız) çalışma iznine başvurabilir:

• Uzun dönem ikamet izni sahibi olmak
  
• En az 8 yıl kesintisiz çalışma izniyle Türkiye’de çalışmış olmak
  

Süresiz çalışma izni:

• Türkiye’de süreye bağlı olmadan çalışma ve ikamet hakkı sağlar.
  
• Birçok konuda Türk vatandaşlarının sahip olduğu haklara yakın haklar tanır.
  
• Ancak oy kullanma, seçilme, kamu görevine girme, askerlik gibi vatandaşlığa özgü hakları vermez.
  
• Başvuru şartlarını sağlamak, otomatik olarak onay anlamına gelmez; Bakanlık takdir yetkisine sahiptir.
  

1.3 Bağımsız Çalışma İzni

Herhangi bir işverene bağlı olmadan, kendi adına ve hesabına çalışmak isteyen yabancılara verilir.

• Özellikle serbest meslek mensupları (örneğin belirli alanlarda kendi işini kurmak isteyen uzmanlar) için uygundur.
  
• Yabancının:
  
• Eğitim durumu
  
• Mesleki deneyimi
  
• Bilim/teknolojiye katkı potansiyeli
  
• Yatırım ve istihdama etkisi
  
• gibi kriterler dikkate alınır.
  
• Belirli süre için verilir, ancak klasik 1–3 yıl sınırları dışında esnek süreler tanımlanabilir.
  
• Geçerli olduğu süre boyunca ikamet izni yerine geçer.
  

1.4 Turkuaz Kart (İstisnai Çalışma İzni)

Nitelikli yabancılar için öngörülmüş özel bir çalışma ve ikamet izni türüdür.

• Yüksek eğitim düzeyi
  
• Mesleki tecrübe
  
• Bilim ve teknolojiye katkı
  
• Yatırım, ihracat, istihdam kapasitesi
  
• gibi kriterlere göre verilir.
  

Turkuaz Kart’ın özellikleri:

• İlk verildiğinde 3 yıllık “geçiş süresi” ile düzenlenir.
  
• Bu süreden sonra iptal edilmez ve şartlar karşılanıyorsa süresiz Turkuaz Kart verilir.
  
• Turkuaz Kart sahibi, süresiz çalışma izni sahiplerine tanınan haklardan yararlanır.
  
• Eş ve bakmakla yükümlü olduğu çocuklara ikamet izni yerine geçen “Turkuaz Kart yakını” belgesi düzenlenir.
  
• Geçici koruma kapsamındaki yabancılar, Turkuaz Kart başvurusunda bulunamaz.
  

2. Çalışma İzni Muafiyeti (Çalışma İzni Muafiyet Belgesi)

Bazı yabancılar, yaptıkları işin niteliği veya süresi nedeniyle çalışma izninden muaf tutulur; ancak bu, hiçbir işleme gerek olmadan çalışabilecekleri anlamına gelmez.

Bu kişilerin, çalışmaya başlamadan önce “Çalışma İzni Muafiyet Belgesi” almaları zorunludur.

Bu belge, çalışma izni yerine geçer ancak:

• Uzun dönem ikamet izni veya
  
• Süresiz çalışma izni için gerekli süre hesabına dahil edilmez.
  

Başlıca muafiyet örnekleri:

• Kısa süreli mesleki faaliyetler
  
• Bilimsel, kültürel, sanatsal etkinlikler (genellikle 1 aya kadar)
  
• Makine kurulumu, bakım-onarım gibi teknik hizmetler (3 aya kadar)
  
• Sınır ötesi hizmet sunucuları (3 aya kadar)
  
• Mevsimlik tarım ve hayvancılık işleri
  
• Belirli sürelerle, Bakanlıkça belirlenen alanlarda muafiyet tanınabilir.
  

Turizm sektöründe belirli görevler

• Yabancı tur operatörü temsilcileri gibi spesifik pozisyonlar için sınırlı süreli muafiyet.
  

Spor, eğitim, staj

• Uluslararası spor faaliyetlerine katılan sporcular/antrenörler
  
• Üniversiteler arası değişim programı kapsamındaki stajyerler
  
• Araştırma/akademik projeler için gelen akademisyen ve proje personeli
  

Diplomatik misyonlar ve uluslararası kuruluşlar

• Elçilik okullarında, kültür ve din kurumlarında görevli yabancılar
  
• Diplomatik personelin özel hizmetlileri
  
• Uluslararası kuruluşlarda görevli bazı personel
  

3. Çalışma İzni Başvurusu Nasıl Yapılır?

Çalışma izni başvurusu hem yurt dışından hem de yurt içinden yapılabilir. İzlenecek yol, yabancının Türkiye’deki mevcut statüsüne göre değişir.

3.1 Yurt Dışından Çalışma İzni Başvurusu

Yabancı kişi:

• Vatandaşı olduğu ya da yasal ikamet ettiği ülkedeki Türk Büyükelçiliği veya Başkonsolosluğu’na başvurur.
  
• Dış temsilcilik, başvuruyu elektronik sisteme iletir.
  
• Aynı anda Türkiye’deki işveren, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı online sistemi üzerinden yabancı adına başvuru yapar.
  
• Belgeler tam ise başvurular genellikle yaklaşık 30 gün içinde değerlendirilir.
  
• Başvuru kabul edilirse yabancıya çalışma vizesi verilir ve Türkiye’ye giriş yapar.
  
• Çalışma izni, aynı zamanda ikamet izni yerine geçtiğinden ayrıca ikamet izni alınmasına gerek yoktur; ancak yabancı, Türkiye’ye girişten sonra adres kayıt sistemine kayıt yaptırmak zorundadır.
  

3.2 Yurt İçinden Çalışma İzni Başvurusu

Türkiye’de hâlihazırda bulunan ve genelde en az 6 ay süreli geçerli ikamet iznine sahip yabancılar:

• Doğrudan e-Devlet Kapısı üzerinden çalışma izni başvurusunda bulunabilir.
  
• Turistik vizeler/ikametler çoğunlukla bu imkanı vermez; ancak bazı istisnai durumlarda Bakanlık süresiz veya kısa süreli ikametliler için de başvuru kabul edebilir.
  
• Belgeler elektronik ortamda sisteme yüklenir, fiziksel evrak gönderimi genellikle istenmez.
  
• Başvuru tam ise, yine ortalama 30 gün içinde sonuçlandırılır.
  

3.3 Ön İzin Gerektiren Meslekler

Bazı mesleklerde, çalışma izni başvurusu öncesi ilgili bakanlıklardan ön izin alınması şarttır. Örneğin:

• Doktor, hemşire, eczacı vb. sağlık meslekleri için: Sağlık Bakanlığı
  
• Öğretmenlik ve bazı eğitim meslekleri için: Milli Eğitim Bakanlığı veya YÖK
  
• Üniversitelerde görev alacak yabancı akademisyenler için: YÖK onayı
  
• Ön izin alınmamışsa, çalışma izni başvurusu değerlendirmeye dahi alınmadan reddedilir.
  

4. Yabancıların Çalışamayacağı Meslekler

Türk mevzuatında bazı meslekler sadece Türk vatandaşlarına özgülenmiştir. Bu alanlarda yabancılar için çalışma izni verilmez.

• Bu tür mesleklerde yabancı adına yapılan başvurular, doğrudan reddedilir.
  
• Ayrıca bazı mesleklerde yabancılar için mesleki yeterlilik, denklik veya oda kaydı zorunludur (örneğin doktor, öğretmen, akademisyen).
  

5. Geçici Koruma Altındaki Yabancılar için Çalışma İzni

Özellikle Suriye krizi sonrası verilen geçici koruma kimlik belgesine sahip yabancılar için çalışma hakkı, özel yönetmeliklerle düzenlenmiştir.

Temel esaslar:

5.1 Çalışma İzni Zorunluluğu

• Geçici koruma altındaki yabancılar, çalışma izni olmadan çalışamaz ve çalıştırılamaz.
  
• İzinsiz çalıştırılan yabancılar ve işverenler hakkında idari para cezaları uygulanır.
  

5.2 Başvuru Şartları

• Geçici koruma kaydının üzerinden en az 6 ay geçmiş olmalıdır.
  
• Çalışma izni başvurusu, yabancının kendisi tarafından değil, işveren tarafından e-Devlet üzerinden yapılır.
  
• Bağımsız çalışmak isteyenler, gerekli şartları sağlayarak bağımsız çalışma izni için başvurabilir.
  

5.3 İl (Coğrafi) Sınırlaması

• Geçici koruma sahipleri, kayıtlı oldukları ilde çalışma izni alabilir.
  
• Farklı bir ilde çalışmak için önce ikamet ilinin resmi olarak değiştirilmesi gerekir.
  
• Kamu düzeni veya güvenliği gerekçeleriyle bazı illerde çalışma izinleri kısıtlanabilir.
  

5.4 Kota ve Sektörel Sınırlamalar

• Genel kural: Bir işyerinde çalışan geçici koruma sahiplerinin sayısı, Türk çalışanların %10’unu geçemez.
  
• 10’dan az çalışanı olan işyerleri için çoğunlukla en fazla 1 yabancı kuralı uygulanır.
  
• İşveren, İşkur kayıtlarıyla o pozisyon için Türk vatandaşı bulunamadığını belgelendirirse, kota esnetilebilir.
  

5.5 Mevsimlik Tarım ve Hayvancılık

• Geçici koruma altındaki yabancılar, mevsimlik tarım ve hayvancılık işlerinde çalışma izni muafiyeti kapsamında çalışabilir.
  
• Ancak yine de muafiyet belgesi alınması gerekir; başvurular ildeki Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğü / Valilik üzerinden yürütülür.
  

5.6 Ücret ve Sosyal Haklar

• Geçici koruma altındaki yabancılara asgari ücretin altında ödeme yapılamaz.
  
• Çalışma izni olanlar, SGK’ya kayıt edilerek Türk çalışanlar gibi sosyal güvenlik haklarından faydalanır.
  

6. Uluslararası Koruma Başvuru Sahibi ve Statü Sahibi Yabancıların Çalışması

Burada iki temel grup vardır:

• Mülteci ve ikincil koruma statüsü sahipleri
  
• Başvuru sahibi ve şartlı mülteciler
  

6.1 Mülteci ve İkincil Koruma Statüsü Sahipleri

• Statü tanındığı andan itibaren çalışma hakkına sahiptirler.
  
• Ayrı bir çalışma izni kartı almalarına gerek yoktur; kimlik belgeleri çalışma izni yerine geçer.
  
• Hem bağımlı (işveren yanında) hem bağımsız olarak çalışabilirler.
  
• Statünün sona ermesi halinde çalışma hakkı da sona erer.
  

6.2 Başvuru Sahipleri ve Şartlı Mülteciler

• Henüz başvurusu sonuçlanmamış veya “şartlı mülteci” olanlar için çalışma izne tabidir.
  
• Uluslararası Koruma Kimlik Belgesine sahip olmaları ve başvuru tarihinden itibaren en az 6 ay geçmiş olması gerekir.
  
• Çalışma izni, başvurunun göç prosedürüne etkisi olmadan sadece yasal çalışma hakkı sağlar.
  
• Genellikle ikamet ili dışındaki işyerlerinden yapılan başvurularda, İçişleri Bakanlığı’nın olumlu görüşü aranır.
  

7. Çalışma İzni Alındıktan Sonra Yükümlülükler

Çalışma izni alındıktan sonra hem işverenin hem de yabancı çalışanın uyması gereken önemli yükümlülükler vardır.

7.1 Bakanlığa Bildirim Yükümlülüğü

İşveren, yabancının:

• İşe başladığını
  
• İşten ayrıldığını
  
• Çalışma iznini etkileyen önemli değişiklikleri
  
• 15 gün içinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na bildirmek zorundadır.
  
• Süresiz veya bağımsız çalışma izni sahipleri de kendi adlarına işe başlama ve işin sona ermesini bildirmelidir.
  

7.2 Sosyal Güvenlik (SGK) Yükümlülükleri

Yabancı çalışanlar, 5510 sayılı Kanun kapsamında sigortalı yapılmalıdır.

İşveren, yabancı çalışan için:

• SGK işe giriş bildirgesi
  
• Aylık prim ve hizmet bildirimi
  
• Prim ödemelerini
  
• zamanında yapmak zorundadır.
  

Yabancı ve Türk çalışanlar, sosyal güvenlik açısından aynı hak ve yükümlülüklere tabidir.

7.3 İkamet İzni ve Çalışma İzni İlişkisi

• Çalışma izni kartı, yabancı için ikamet izni yerine geçer.
  
• Çalışma izni süresi bitince:
  
• Ya çalışma izni uzatılmalı
  
• Ya da uygun bir ikamet izni türüne geçiş yapılmalıdır; aksi halde ikamet ihlali oluşur.
  

7.4 İş Değişikliği

• Bağımlı çalışma izni, belirli işyeri ve pozisyona bağlıdır.
  
• İşveren veya pozisyon değişikliği için:
  
• Aynı işverenin başka şubesine geçişte Bakanlığa bildirim ve onay
  
• Farklı işverene geçişte yeni çalışma izni başvurusu gerekir.
  
• Süresiz veya bağımsız çalışma izni sahibi yabancılar iş değişikliğinde, yeni durumu bildirmekle yükümlüdür; her seferinde yeni izin almak gerekmez.